Архітэктурная спадчына
Беларусь знаходзіцца на мяжы Усходняй і Заходняй Еўропы, на стыку культурных арэалаў. У прыродна-геаграфічных адносінах паўночная і паўднёвая часткі Беларусі адрозніваюцца структурай рэльефу, воднымі сістэмамі, характарам расліннасці. Гэта адбілася на спецыфіцы дойлідства, паколькі яно залежыць ад прыродна-кліматычных умоў і мясцовых будаўнічых матэрыялаў.
У геаграфічных крыніцах перыяду ранняга Сярэднявечча беларускі край называлі Гардарыкай – краінай гарадоў, якія ў той час узнікалі на берагах рэк – найважнейшых гандлёвых шляхоў. Самыя старажытныя гарады Беларусі Полацк і Віцебск размешчаны на берагах Заходняй Дзвіны. У Х ст. Полацк стаў цэнтрам найбуйнейшага на беларускіх землях удзельнага княства, пасля прыняцця хрысціянства па візантыйскім узоры там быў збудаваны першы крыжова-купальны праваслаўны Сафійскі сабор, які паклаў пачатак беларускаму манументальнаму дойлідству. Узведзены ў XI ст., у сярэдзіне XVIII ст. сабор быў грунтоўна перабудаваны ў стылі віленскага (позняга беларускага) барока. Храм і сёння ўражвае прыгажосцю і веліччу, у ім і дагэтуль захаваліся фрагменты кладкі ХІ ст., старажытны падмурак, часткі слупоў і сцен, а таксама дзівосныя фрэскавыя роспісы 2-й паловы XI ст.
Першы вядомы па летапісе ўсходнеславянскі дойлід, манах Іаан родам з Полацка, узвёў тут у XII ст. невялікі сабор Спаса-Праабражэнскага манастыра, які стаў выдатным дасягненнем мясцовай школы дойлідства. Другой рэгіянальнай школай дойлідства старажытнарускага перыяду, якая склалася на заходнебеларускіх землях, з’яўляецца ўпрыгожаная рознакаляровымі гранітна-гнейсавымі валунамі і маёлікавымі пліткамі Барыса-Глебская (Каложская) царква ў Гродне.
У XIII ст. пад пагрозай татара-мангольскага нашэсця і экспансіі Тэўтонскага рыцарскага ордэна сфарміравалася Вялікае Княства Літоўскае. Наступіў перыяд абароннага дойлідства. Асноўным відам манументальнага будаўніцтва сталі замкі з магутнымі сценамі і вежамі, збудаванымі з валуноў і цэглы вялікага памеру, акружаныя валамі і рвамі. Захаваліся да нашых дзён вежа-данжон у Камянцы (XIII ст.), замкі ў Лідзе, Крэве (XIV ст.), Міры, Нясвіжы, Гродне (XVI ст.). Першыя каталіцкія культавыя пабудовы неслі мастацкія рысы цэнтральна-еўрапейскай цаглянай готыкі. Больш шматлікія ў той час праваслаўныя храмы ператвараліся ў маленькія крэпасці, якія фланкіраваліся на вуглах баявымі вежамі.
Захаваліся царква-крэпасць у Сынковічах, Малым Мажэйкаве (XVI ст.). Эканамічнае і культурнае ажыўленне беларускіх гарадоў пачалося ў XVI ст., чаму спрыяў агульнарэфармацыйны рух. Са шматлікіх пратэстанцкіх кірункаў у архітэктуры Беларусі асаблівы след пакінуў кальвінізм, прыхільнікамі якога сталі найбуйнейшыя магнаты. На іх сродкі была збудавана значная колькасць кальвінскіх “збораў”, якія спалучалі культавую спецыфіку пратэстантызму і эстэтыку паўночнага Адраджэння.
Рэфармацыйны рух у Еўропе выклікаў зваротную рэакцыю з боку каталіцкай царквы – контррэфармацыю, якую ў першую чаргу праводзіў ордэн езуітаў. Адным са сродкаў пераканання ў перавазе каталіцызму над аскетычным пратэстантызмам было пышнае сакральнае мастацтва. У гэты час узнік новы архітэктурна-мастацкі стыль барока, які панаваў у свеце на працягу двух стагоддзяў. Так было і ў Беларусі, якая ў 1569 г. увайшла ў склад Рэчы Паспалітай.
Першым творам архітэктуры барока на тэрыторыі Беларусі стаў Фарны касцёл Божага цела ў Нясвіжы, цэнтры ўладанняў князёў Радзівілаў. Гэты храм стаў тым парасткам, з якога вырасла самабытная архітэктура беларускага барока. У стылі барока збудаваны езуіцкі касцёл у Гродне (XVII ст.), касцёл кармелітаў у Глыбокім (XVII–XVIII стст.) і інш.
У Беларусі XV–XVII стст. асновай манументальнага дойлідства і горадабудаўніцтва былі манастырскія ансамблі шматлікіх ордэнаў, якіх на тэрыторыі Беларусі дзейнічала каля 20. Панарамы гарадоў і мястэчак упрыгожвалі сілуэты барочных касцёлаў, накіраваных увысь ажурнымі вежамі. Другую па значэнні ролю ігралі свецкія манументальныя пабудовы – ратушы і рэзідэнцыі магнатаў, створаныя ў агульнай з касцёламі барочнай стылістыцы. Уніяцкія і праваслаўныя цэрквы будаваліся пераважна з дрэва, увасабляючы ў сабе лепшыя традыцыі народнага цяслярства.
Пасля далучэння ў XVIII ст. беларускіх зямель да Расійскай імперыі архітэктура і горадабудаўніцтва падпарадкаваліся мастацкім законам класіцызму.
Развіццё прамысловай вытворчасці прывяло да ўзвядзення шматлікіх архітэктурных збудаванняў рознага прызначэння: грамадскіх будынкаў, банкаў, тэатраў, вакзалаў, вучэбных устаноў, шматпавярховых жылых дамоў. Іх мастацкі вобраз у XIX ст. меў рысы эклектыкі, а з пачатку XX ст. – стыляў мадэрн і канструктывізм (будынкі Дзяржаўнай бібліятэкі БССР імя У.І. Леніна, Вялікага тэатра оперы і балета, Дома ўрада ў Мінску). Найвышэйшым дасягненнем архітэктуры савецкага перыяду можна лічыць узвядзенне ў 1945–1954 гг. на месцы амаль цалкам разбуранага ў 1941–1944 гг. цэнтра Мінска выразнага ансамбля Ленінскага праспекта (цяпер праспект Незалежнасці). За мастацкія вартасці яго цэнтральнай часткі праспект быў прызнаны гісторыка-культурнай каштоўнасцю сусветнага значэння.
Пасля Вялікай Айчыннай вайны была праведзена велізарная праца па ўзнаўленні разбураных гарадоў і сёл, а таксама па будаўніцтве новых населеных пунктаў (Светлагорск, Салігорск, Наваполацк, Новалукомль і інш.).
Сучасная архітэктура Беларусі канца ХХ–ХХI стст. вылучаецца прымяненнем новых тэхналогій і форм, новымі інтэрпрэтацыямі архітэктурна-мастацкіх стыляў (Чыгуначны вакзал у Мінску, творцы якога былі ўганараваны Дзяржаўнай прэміяй Рэспублікі Беларусь у 2005 г., Палац Рэспублікі, Нацыянальная бібліятэка Беларусі, Мінск-Арэна, Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны і інш.). На мяжы ХХ–ХХI стст. у гарадах рэспублікі ўзведзена значная колькасць культавых будынкаў.
Усяго ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь уключана каля 2 тыс. помнікаў архітэктуры. Іх ахова з’яўляецца прыярытэтным кірункам культурнай палітыкі Беларусі. Маштабная праца па рэстаўрацыі і рэканструкцыі праводзілася ў рамках дзяржаўнай праграмы “Замкі Беларусі” на 2012–2018 гг. За гэты час былі адноўлены Мірскі замак у Карэліцкім раёне Гродзенскай вобласці, Нясвіжскі палацава-паркавы комплекс, Лошыцкая сядзіба ў Мінску, палац у вёсцы Красны Бераг Жлобінскага раёна Гомельскай вобласці ды інш. Паскораныя тэмпы развіцця ўязнога турызма Беларусі цягнуць за сабою павышаную ўвагу да аб'ектаў гісторыка-архітэктурнай спадчыны, вынікам якой з'яўляюцца далейшыя працы па аднаўленні іх аблічча. Так, працягвае рэстаўравацца і ўжо ўключаны у турыстычныя маршруты Косаўскі палацавы ансамбль у Івацэвіцкім раёне Брэсцкай вобласці. У Гродзенскай вобласці атрымалі працяг рэстаўрацыйна-аднаўленчыя працы ў Лідскім замку, сядзібах у вёсцы Краскі і аграгарадку Падароск Ваўкавыскага раёна. У пасёлку Смілавічы Чэрвенскага раёна Мінскай вобласці прасоўваецца адраджэнне палаца Манюшка-Ваньковічаў, узведзенага ў XIX ст. У пасёлку Ружаны Пружанскага раёна Брэсцкай вобласці аднаўляецца палацавы комплекс роду Сапегаў. У двух яго адрэстаўраваных флігелях ужо працуе музей, які прымае турыстаў.
Апошняе дзесяцігоддзе вызначаецца агульным паляпшэннем стану помнікаў каменнага сакральнага дойлідства, у тым ліку дзякуючы дзейнасці рэлігійных абшчын. Працягваюцца працы па рэстаўрацыі Каложскай царквы ў Гродна, Фарнага касцёла Божага Цела ў Нясвіжы Мінскай вобласці, у Спаса-Праабражэнскай царквы ў Полацку.
Неабходна падкрэсліць, што з усіх існуючых на тэрыторыі краіны помнікаў архітэктуры два аб’екты ўключаны ЮНЕСКА ў Спіс Сусветнай культурнай спадчыны: архітэктурна-культурны комплекс рэзідэнцыі рода Радзівілаў у Нясвіжы і замкавы комплекс “Мір”. На дадзены момант для ўключэння ў гэты спіс рыхтуюцца таксама дасье на Спаса-Праабражэнскую царкву ў Полацку, Аўгустоўскі канал, Каложскую (Барыса-Глебскую) царкву ў Гродне, культавыя пабудовы абарончага тыпу ў вёсках Сынковічы (Зэльвенскі раён Гродзенскай вобласці), Малое Мажэйкава (Шчучынскі раён Гродзенскай вобласці), Камаі (Пастаўскі раён Віцебскай вобласці).
Спасылкі на інтэрнэт-рэсурсы
Грамадзянская архітэктура Беларусі